Akcji T4, tak samo jak wszystkich innych zbrodni hitlerowskich, nie powinno się rozpatrywać w oderwaniu od eugeniki. W samym sercu ideologii narodowo socjalistycznej i polityki prowadzonej przez Hitlera znajduje się teoria rasowa, która choć różnie definiowana i znajdująca różne, często niespójne interpretacje jest z zasady eugeniczna - inaczej mówiąc to eugenika jest jej właściwym kontekstem ideologicznym i historycznym. OK, a co to jest eugenika?
Ogólnie rzecz biorąc eugenika jest ideą doskonalenia biologicznych cech ludzkości lub jej części (najczęściej narodu, lub populacji danego państwa) metodami znanymi z hodowli. Eugenika podobnie jak wiele innych idei ma podwójne, janusowe oblicze: pozytywne i negatywne. Ograniczanie i eliminacja złych, niepożądanych cech to eugenika negatywna. Eugenika pozytywna to wspieranie propagacji i utrwalenia cech pożądanych. Dzisiaj patrzymy na eugenikę przez pryzmat pamięci o zbrodniach hitlerowskich, teorie głoszące wyższość rasową zostały skompromitowane. Ale warto wiedzieć, że eugenika to nie tylko represja i eliminacja niepożądanych cech, a co za tym idzie i ludzi, ale również wspieranie cech pozytywnych. Eugenika pozytywna jest elementem każdej sensownej polityki społecznej: edukacja seksualna, kontrola urodzeń, dostępność środków antykoncepcyjnych, propagowanie higieny psychicznej, dbanie o środowisko człowieka, itd. Tutaj głównym tematem jest eugenika negatywna, o pozytywnej będzie mowa tylko kiedy trzeba będzie sprostować jakieś nieporozumienie, albo opisać historię ruchu eugenicznego jako takiego.
Eugenika, idea świadomego ulepszania populacji, istniała już w starożytności. Jak w przypadku wielu innych zagadnień możemy tu powiedzieć "już starożytni Grecy..."; i to nie byle jacy. Jeżeli ograniczymy się do eugeniki negatywnej najbardziej znamienitym przykładem jest Platon, który w "Państwie" (ok. 380 p.n.e.) pisał, że
[...] w Państwie należy zastosować dyscyplinę i jurysprudencję nakazującą zajmować się tylko zdrowymi na ciele i umyśle obywatelami. Tym natomiast, którzy nie są zdrowi, należy pozwolić umrzeć [...]".
Już ten fragment mówi wszystko o eugenice negatywnej.
Zbrodniczym przykładem wdrożenia takiej idei miała być spartańska tradycja zabijania noworodków uznanych za niepożądane. Jedynym źródłem w tym przypadku jest opis Plutarcha w "Żywotach równoległych" (początek II w n.e.). Trzeba wziąć pod uwagę, że Plutarch był historykiem naiwnym, podającym wiele niesprawdzonych informacji, a od Sparty dzielił go szmat czasu (kilkaset lat) i skąpość źródeł, Sparta bowiem nie miała swoich historyków. Nawet jeśli tradycja ta jest tylko zmyśleniem, funkcjonowała w tradycji antycznej. Po drugie jeżeli uświadomimy sobie jak działała Sparta to zrozumiemy, że było to możliwe, wystarczy przypomnieć sobie czym była krypteia. Oto opis Plutarcha:
"Spartiata nie decydował sam o losach swego potomstwa. Zanosił dziecko do miejsca zwanego lesche, gdzie zasiadali najstarsi członkowie jego fyli, którzy przeprowadzali oględziny dziecka. Jeśli było ono dobrze zbudowane i silne, kazali ojcu je wychowywać, przydzielając zarazem jedną z dziewięciu tysięcy działek ziemi. Jeśli jednak było chuderlawe i niekształtne, odsyłali je do tak zwanych Apothetai, jamy w ziemi w pobliżu Tajgetu, wierząc, że zarówno dla dziecka, jak i dla polis, lepiej będzie, jeśli umrze skoro od samego początku nie miało zdrowia i siły”.
Co interesujące oba powyższe przykłady: zarówno państwo spartańskie jak i utopijna wizja państwa platońskiego mają charakter totalitarny. Eugenika negatywna zawsze zakłada wprowadzenie metod, które wymagają państwa totalitarnego albo rasistowskiego.
Twórcą nowożytnej idei eugeniki był Francis Galton (1822-1911) angielski naukowiec epoki wiktoriańskiej. To on wprowadził w użycie słowo eugenika, które po raz pierwszy pojawiło się w wydanej w 1883 "Inquiries into Human Faculty and Its Development". On też podzielił eugenikę na negatywną i pozytywną. Zadaniem pozytywnej eugeniki była promocja zachowań prozdrowotnych, edukacja seksualna, zwalczanie alkoholizmu i patologii społecznych a także świadome rodzicielstwo. Tym co wzbudza kontrowersje i jest tematem tej strony jest eugenika negatywna, która za cel stawia sobie zmniejszenie udziału w populacji lub nawet wyeliminowanie "złych genów", a więc w sposób nieunikniony również i "złych ludzi". Jakkolwiek nie opakować tej idei, przyciąga ona rasistów i suprematystów.
Warto uświadomić sobie kontekst tamtych czasów. Po pierwsze: rasizm był normą, powszechne było wówczas wartościowanie ludzi, narodów i populacji, zarówno według cech morfologicznych (rasowych) jak i pochodzenia społecznego. Świat, przynajmniej w Europie i USA, był o wiele bardziej brutalny i mniej egalitarny. Nie tylko zwyczajowe spojrzenie na ludzkość było bardziej rasistowskie, także podglądy wprost rasistowskie były o wiele bardziej społecznie akceptowalne.
Ponadto koniec XIX wieku i początek XX to czas ogromnych kontrastów społecznych: slumsy, tysiące dzieci żyjących na ulicy, przepełnione i pozbawione urządzeń sanitarnych kwartały kamienic, niewyobrażalna bieda i patologia społeczna. Życie dużej części społeczeństwa Europy i USA przebiegało w warunkach, które dzisiaj byśmy określili jako niewyobrażalne i skandaliczne. Pamiętajmy, że aż do połowy XX wieku gruźlica i choroby weneryczne były nieuleczalne. Można było zobaczyć te warunki jako problem i tak powstała idea nowoczesnej urbanistyki, miast ogrodów, modernistycznej architektury. Można też było widzieć problem w ludziach i szukać sposobów na izolację części populacji uznanej za chorą. To drugie podejście stworzyło ideologiczną i psychologiczną podstawę do zbrodni Akcji T4 i Holokaustu.
Pseudonaukowa frazeologia eugeniki negatywnej przeniknęła do dyskursu publicznego dając wsparcie rasistowskim ideom i propagandzie. Często szły za tym legislacje i prześladowania. Warto o tym pamiętać śledząc historię ruchu eugenicznego, bo nawet jeżeli jakaś organizacja była w istocie marginalna i bezpośrednie skutki jej działalności niewielkie, to dzięki publikacjom, propagandzie i tworzeniu chwytliwych skrótów myślowych, generalny skutek jej działalności może być ogromny choć trudny do oszacowania. Wystarczyło wprowadzić jakiś temat do dyskusji publicznej i dbać o lobbowanie za implementacją prawną. Większość wpływowych eugeników to szanowani ludzie mający za sobą autorytet nauki: biolodzy i prawnicy. Bardzo często poparcia udzielali duchowni, np. arcybiskup nowojorski był ważną figurą Drugiego Kongresu Eugenicznego.
Jeszcze przed Wielką Wojną powstają narodowe organizacje eugeniczne: w 1905 niemieckie, w 1907 brytyjskie. To właśnie brytyjskie dla uczczenia rocznicy śmierci Galtona zorganizowało pierwszy światowy kongres eugeniczny. Z opóźnieniem wynikającym z wojny drugi kongres zorganizowano w Nowym Jorku w 1922. Pierwsza połowa lat 20. XX wieku to apogeum popularności eugeniki. Powstają towarzystwa: amerykańskie, polskie, w Szwecji wdraża się ustawy eugeniczne, w USA nowa ustawa imigracyjna realizuje postulaty eugeników i zaczyna się przymusowa sterylizacja na wielką skalę.
Poparcie katolików dla eugeniki negatywnej zakończyło się definitywnie w 1930 kiedy papież Pius XI ogłosił encyklikę "Casti connubii":
"Państwu nie przysługuje żadna bezpośrednia władza nad ciałem podwładnych. Jeśli niema winy i tym samem powodu do kary cielesnej, nie wolno mu naruszyć całości ciała albo go kaleczyć, ani ze względów eugeniki ani z innych jakichkolwiek powodów".
Słowa te były odpowiedzią na masowo wówczas przeprowadzaną w USA przymusową sterylizację. Aż do czasów hitlerowskich to USA były krajem gdzie eugenika zarówno negatywna jak i pozytywna najbardziej się rozwijała.
1932 22-23 sierpnia odbył się Third International Eugenics Congress. Dotychczasowy dorobek eugeniki podsumowany został w "A Decade of Progress in Eugenics". Powstaje International Federation of Eugenics Organizations. Zdecydowano również o organizacji czwartego kongresu, ale nigdy się nie odbył. Wkrótce potem następuje koniec zorganizowanego, międzynarodowego ruchu eugenicznego. IFEO zorganizowało dwie mniejsze imprezy, pierwszą w Zurychu w 1934 i drugą w Hadze w 1936. W tym czasie prezesem IFEO był Torsten Sjögren powiązany z nazistami, budziło to coraz większe kontrowersje, towarzystwo brytyjskie rozważało wycofanie się z Federacji i z powodu braku porozumienia Federacja przestała istnieć wkrótce potem.
Lata 30. to czas radykalizacji eugeniki i nasilenia się rasistowskiej dogmatyki, zarówno w hitlerowskich Niemczech jak i w USA.
Przepisy o sterylizacji Kanada i Dania.